शिक्षाकाे महत्व
शिक्षा चेतना हो ,ज्ञान हो ,अनुभव हो ,अभिव्यक्ति पनि हो वा जीवनको सार नै शिक्षा हो . यद्यपि शिक्षाआर्जनको शुरूआत एवं प्रक्रियाका बारेमा उठान बिन्दु, स्थान , समय , र नीति पद्धतिका बारेमा यकिन गरिहाल्न सक्ने अवस्था भने पाइँदैन .जे होस् शिक्षा मानवजीवन सङ्ग नै सम्बन्धित हुनाले मानव जीवनकै सापेक्षतामा जीवनलाई बुझ्नु अन्यथा होओइन भन्ने लाग्दछ .शिक्षाले जीवन र जीवनले शिक्षालाई पुरक वा प्रत्यासी नै ठाने पनि उस्तै अर्थ हुन्छ भन्ने पनि लाग्दैन यसर्थ कि चेतनाको उदय जन्मदेखि अस्त मृत्युसम्म नै ज्ञान र अनुव भइरहने पुरक तथा अन्ततः चोलान्तमा चेतना सङ्गै नरहनुले प्रतयासी झैं मान्न सकिन्छ .
ज्ञानार्जनको पहिलो थलो घरपरिवार र प्रथम गुआमा÷अग्रज नै भए पनि चेतनाको शुरूआत त गर्भावस्थादेखि नै हुने हुँदा शास्त्रीय मत अनुसार वा उही चिन्तनका आधारमा मात्रै टीकाटिप्पणी गरिरहनु मात्रै युगसापेक्ष नहोला तथापि सिक्ने सिकाउने कुराको इतिहास मानव जीवनको शुरूआत सङ्गै भएको तथ्यभन्दा बिमुख पर्न नसकिने अनुभव वा अध्ययनका धेरै आधारहरू रहेका छन् . त्यो सबैको नालीबेली भन्दा पनि हामी हाम्रै परिवेशको शैक्षिक नीति र यसबाट उत्पन्न उन्नति÷प्रगति , खति, नियति आदिका बारेमा आफ्ना अनुवको आदान प्रदानकै सेरोफेरोमा केन्द्रित रहनु यस लेखको अभिष्ठा पनि हो . जहाँ एतिहासिक परिवेशको उहापोहभन्दा बर्तमानको अनुभुतिजन्य यथार्थको प्रस्तुति दिइएको छ .
शिक्षा दोहोरो प्रक्रिया हो अर्थात लिने र दिनेबाटै पुरा हुने . जसका लागि निम्नानुसारका तत्वहरूको महत्वपूर्ण भूमिका रहेको ह’न्छ .
क).शिक्षक, ख).विद्यार्थीवा चेला, ग).विषय, घ). विधा, ङ).पाठ्यक्रम, च). पाठ्बस्तु, छ). सामग्री, ज). अभिभावक, झ).सामाजिक परिवेश, ञ).पारिवारिक परिवेश, ट). चेतनाको स्तर, ठ). सिकारूको प्रकृति, ड). समकालीन समाज, ढ). अन्तराष्ट्रिय परिवेश, ण). प्रविधिको पहुँच आदि .
उल्लेखित दर्जनौ सन्दर्भहरूले शिक्षण सिकाई , उद्देश्य प्राप्ति जस्ता कुरालाई प्रत्यक्ष प्रभाव पारेको ह’न्छ ।.शिक्षा वा ज्ञानार्जन निरन्तर चलिरहने प्रक्रिया भएकाले पुर्व उल्लेखित तत्वहरूको भुमिका पनि सँधै एकनास भने हुँदैन ।. नेपालको शिक्षा वा शिक्षा विकासको सन्दर्भलाई हेर्ने हो भने पनि परिपाटी र उद्देश्य प्राप्तिका केही यस्ता रहस्यहरू देखा पर्दछन् जसलाई सायद अन्य मुलुकसङ्ग दाँज्न असम्भव प्राय हुनजान्छ । यसो त नेपालको शिक्षा विकासको ऐतिहासिक पृष्ठभूमिलाई मनन मात्रै गरेर वर्तमान मै केन्द्रित रही नियाल्ने हो भने विद्यालय स्तरको शिक्षाका केही तात्विक रहस्यहरू निम्नानुसार खोतल्न सकिन्छ ।
संस्थागत रूपमा सञ्चालित स्कुल र उनीहरू उपलब्धीको पाटोलाई थाती राखौ , गुकुल शिक्ष पद्धति नगन्य नै छ , मठ,मन्दिरबाट दिइने छिटफुट परिपाटीलाई संस्थागतकै सेरोफेरोमा राखेर सामुदायिक विद्यालयको हालसम्म कायम रहेको विद्यालय तहको शिक्षालाई आँकलन गर्न खोजिएकोसम्म हो यस लेखमा . मुलतः नेपालको विद्यालय तहको शिक्षा र त्यसको उपलब्धी÷कमजोरीका बारेमा जे जति सामग्री प्रकाशित भएका छन् प्राय सबैका सर्जकहरूप्रत्यक्ष÷परोक्ष शिक्षण पेशासङ्ग सम्बन्ध भएका वा सरोकार रहेकाहरू नै पाइन्छ जसका कारण कमजोरी जतिको कारण शिक्षकनै प्रायः हुने र उपलब्धी जतिको श्रेय चाहिं अमुक विधातालाई नै दिने तर विद्यमान प्रक्रिया र पद्धतिका बारेमा भने सतही बिश्लेषण गरेर मौन नै रहने अनि नीति निर्माताको पारखको प्रशंसा मात्रै गर्न लागिपर्ने पद्धतिका प्रतिको बेमेल भएका सवालहरू पनि नभएका होइनन् । यद्यपि भनिएको उपलब्धीको गुणात्मकता र कमजोरीका कारणप्रति बस्तुनिष्ठ विश्लेषण कतिको भएको छ त्यो सोचनीय नै छ ।
मुलतः वर्तमान अवस्थाको नेपालको विद्यालय तहको शिक्षामा उद्देश्य प्राप्तिको अचुक उपाय भनेर पटकपटक उच्चारण गरिइरहेका केही सवालहरू र त्यसको अन्तर सम्बन्धले पार्न सक्ने प्रभावका बारेमा चर्चा हुनु पनि आवश्यक नै ठानिएला । प्रायः उद्देश्य र सो हासिल गर्ने प्रक्रिया वा पद्धति नै उपलब्धीको वा कमजोरीको कारण ह’न् भन्ने क’रामा मतैक्यता होला वा नहोला तर प्रस्त’तिको धृष्टता भने यहाँ गरिएको छ ।
शिक्षाका उद्देश्यह?को निर्धारण भन्न’ नै समग्रमा राष्ट्रका उद्देश्यह? नै हुन जनशक्ति निर्माणका लागि राखिने । यसर्थ शिक्षाका उद्देश्यहरू राष्ट्रिय रूपमा नै निर्धारण गरिन्छन् । स्वभावैले राष्ट्रको राजनीतिक, सामाजिक,सांस्कृतिक,आर्थिक ऐतिहासिक परिवेश , चेतनाको स्तर , उमेर समूह र मनोविज्ञान , समकालीन राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय परिवेश , राष्ट्रको आवस्यकता , विज्ञान र प्रविधिको विकास आदि समेतलाई आधार मानेर उद्देश्य निर्धारण हुन्छन् र हुनुपर्छ पनि तर राज्यभित्रको उल्लेखित विविधता भित्रको हरेक अनेकतालाई आत्मसात गर्न त प्रायः असम्भव नै हुन्छ । यसर्थ उक्त विविधता र अनेकता भित्रको समग्रतालाई ख्याल गरी औसत मापदण्ड तैयार हुनेगर्छ पनि र त्यसरी भैदिए मात्रै पनि हाल देखा परेको गुणस्तरको गुणात्म वा संख्यात्मक अवस्थामा केही सुधार त अवस्य नै हुने पनि थियो होला तर उल्लेखित हरेक सन्दर्भहरूको समुचित विश्लेषण हुनुभन्दा पनि विश्लेषणका अधिकांश आधारहरू सुगम एवं सम्पन्न परिवेश तथा परिवारबाट छनौट हुुनुले दुर्गम तथा विपन्न क्षेत्रको सन्दर्भमा शिक्षाको गुणात्मक उत्पादन हुन नसक्नुको एउटा तथ्य भुल्नै नसकिने नै बनेको छ । जनघनत्व , विद्यार्थी चाप , विद्यालयको अवस्थिति आदिको आधार मानेर गरिएको सर्बेक्षण वा विश्लेषण प्रक्रियागत वा नियमसम्मत त ठहरिएला नै तर भौगोलिक बनावट , विकटता र विविधतालाई आधार मान्ने हो भने उक्त सर्बेक्षण विश्लेषण ब्यबहारिक भन्न सकिंदैन . यसर्थ उद्देश्य निर्धारणमा यतातर्फ ध्यान नजाने हो भने केहीका लागि उपल्लो कोटीकै भनिए पनि अधिकांशका लागि प्रचलित शिक्षा कोरा नै हुनजान्छ . यसका अलावा बरू शिक्षाका किसिम नै विविध बनाएर सोही अनुरूप उद्देश्य छनौट हुनु उपयुक्त हुनजान्छ । ठाउँ ,परिवेश, श्रोत, साधन, स्तर ,रूची आदि अनुसारको शिक्षा र त्यसका उद्देश्यहरू हुनुपर्छ .अन्यथा काठमाण्डौको मुटुमा रहेको विद्यालयमा र कर्णलीको दुर्गम भेकमा रहेको विद्यालयमा उही कक्षामा पढ्ने विद्यार्थीले हासिल गर्ने समान उद्देश्य रहँदासम्म समान सफलताको कल्पनासम्म गर्न सकिंदैन . उही कक्षामा नाम्चे बजारमा सिकाइने ब्याबसायिक शिक्षा र नेपालगञ्जको विद्यालयमा सिकाइने ब्याबसायिक शिक्षा अनि त्यसका शिक्षण विधि÷पद्धति र उपलब्धी उही प्रकारमा खोज्न लाग्दा हाम्रो कुन दुर्गति हुने हो आँकलन गर्न त्यति गाह्रो पनि पर्दैन ।
एकातिर उद्देश्य छनौट एवं उपलब्धी मापनमा सिद्धान्त र ब्यबहारगत विभेदको तराजु यस्तो असन्तुलित अवस्थामा विद्यमान छ भने अर्कातिर बालमैत्री, भयरहीत, बाल केन्द्रित आदि जस्ता विधि र पद्धति पनि सर्बथा साधक÷सहयोगी मात्र बनेका छैनन् अझ उद्धार कक्षोन्नति भन्ने पदावलीको त झन अर्थ नै या त अन्योलप“र्ण या त अपभ्रंश भएर केवल प्रमाण पत्र प्रदर्शनको अड्डा झैं बनाएर विद्यालय र गुरूजनको मर्यादा माथि समेत कुठाराघात गरिएको छ भन्दा पनि उस्तो आपत्ति हुन्छ जस्तो लाग्दैन पनि . जसको परिणाम प्राय शहरी क्षेत्रमा टड्कारो रूपमा देख्न समेत पाइन्छ ।
हरेक क’राको सीमा र मर्यादा ह’न्छ नै र त्यसमा रहन’ वा पालना गनर्’ परम कर्तब्य पनि हुन्छ . सन्दर्भ लिऊँ ‘भय रहीत शिक्षा’. जसको आसय निशंकोच र निर्भयता पूर्वक सिकारूले सिक्ने वातावरण भएको अवस्था बुझ्नु पर्दछ अर्थात त्रासमुक्त र आस युक्त वातावरणमा सिक्ने अवस्थाको सिर्जना गरिने भनेकै भयरहीत वातावरण त होला नै तर परिस्थितिजन्य विकृतिह? हाबी भैदिनाले त्यसमा पनि मुलतः राजनैतिक दलगत स्वार्थका लागि विद्यार्थी बर्ग चाहे बालक नै किन नहोस् त्यसको प्रयोग हतियार कै रूपमा भैदिनाले सिकाउने प्रति श्रद्धा तथा सिक्ने विषय प्रीत चासो बढ्नुको सट्टा प्रतिवाद र बेइमानी बढेको छ . शिक्षा आर्जनको वैद्धिक पर्म्परा भनौ वा गुरूकुल पद्धति जे होस् सिकारूको सिकाइप्रतिको तन्मयताका लागि भनौ वा गुरूप्रतिको श्रद्धा भावका लागि सँधै सिकारूको सिकाउने प्रति श्रद्धा सम्मान हुन्थ्यो अनि उसबाट नियन्त्रित भएर नै म सिक्न सक्छु भन्ने भावनाको विकासले भययुक्त होइन श्रद्धायुक्त परिस्थितिको सिर्जना गरेको हुन्थ्यो ,तर वर्तमानमा आइपुग्दा भयरहीत पदावलीको प्रयोगमा बारम्बार पुनरूक्ती भैरहनु, यसैबाट प्रशिक्षित गराइरहन’ले सिकाउनेबाट नियन्त्रित वा निर्देशित भएर सिक्नुको सट्टा स्वतन्त्रताका नाममा अनियन्त्रित भएर उत्दण्डताको उदय र विकास तिब्र गतिमा हुन पुगेको छ . जसको परिणाम स्वरूप शिक्षकले शिक्षार्थीलाई नियन्त्रण निर्देशन गर्न नसकेर उपलब्धी शुन्यतातिर धकेलिन पुग्दछ ।
सिकारूले रूची र क्षमता अनुसार सिक्छ .करबलको सिकाइप्रति रूची जागृत हुँदैन जसको परिणाम ढिलो सिक्छ र चाँडै बिर्सन्छ . यसर्थ आफ्नै रूची अनुसारको सिकाइका लागि भनेर विद्यार्थी (बाल) केन्द्रित विधि अवलम्बन गरिएको हो र यस प्रतिको क’नै आपत्ति पनि यस लेखकको होइन तर एउटै कक्षाका सयौं विद्यार्थीको रूची र क्षमता एउटै , उस्तै वा एकनास त हुँदैन अर्थात ह’न सम्भव पनि छैन साथै उनीहरूलाई भिन्नभिन्न रूपमा सिकाउन पनि सकिन्न .। त्यस अवस्थामा अनिवार्य विधि तय नगर्ने हो भने उपलब्धी कति हासिल हुन्छ सोचनीय विषय हुन्छ . यो अवस्थामा विद्यार्थी केन्द्रित शिक्षण विधिको सीमा ,सीप र सामथ्र्य निक्र्योल गर्न म’स्किल छ किनकी हरेकका रूची अन’सारको वातावरण हामो देशको परिस्थितिले थेग्दैन वा हाम्रो औकातले धान्न पनि सक्दैन .यदि त्यसो ह’ने हो भने अर्थात बाल केन्द्रित विधि धान्न नसक्ने हो भने या त ख’ल्ला शिक्षको नीति अपनाउन’ प¥यो या त छान्ने आधार र औकातको बृद्धि हुनु प¥यो . एउटै अवधि भित्र एउटै समुहले उस्तै उही उद्देश्य हासिल गर्ने हो भने नीति ,विधि जबरजस्त एवं कठोर साथै एकरूपी खालको नै हुनुपर्छ , ठाउँ परिवेशको भिन्नतालाई छाडेर . यसर्थ भिन्न परिवेशमा भिन्न विधि वा पद्धति पनि हुन सक्छ ।
नीति , विधि, पद्धति , प्रक्रिया ,लगानी ,सहभागिता तथा प्रयत्न आदि समेतको समष्टि प्रयोग नै उद्देश्य प्राप्तिका लागि गरिने साधना हो र यसका लागि जिज्ञासा पनि उत्तिकै हुनुपर्दछ साथै उपलब्धी आँकलनका लागि मापनको निश्चित आधार पनि हुनुपर्दछ . यसमा समष्टि प्रयोगको न्युनतम उपलब्धीको सीमाङकन पनि ह’न’पर्छ . एउटा कक्षामा हासिल हुने न्युनतम उपलब्धी नै हासिल नभई माथिल्ले कक्षामा पुगेका सिकारू विद्यार्थीहरूमा त्यस कक्षाका पाठ्यविषय बुझ्न सक्ने न्युनतम आधारहरू समेत तय भैसकेका नहुनाले अबको उद्देश्य प्राप्त हुन सक्दैन तर उद्धार कक्षोन्नतिको अवधारणाको आदर्श तः अवस्य नै सम्मान गर्न लायक होला तर ब्यबहार तः त्यहाँका उद्देश्हरू प्राप्त हुन सक्दैनन् बरू बर्षेनी विद्यार्थीले हासिल गनें उद्देश्यहरू कमजोर बन्दै जान्छन् .अर्थात बर्षेनी उसका उपलब्धीहरू ऋणात्मक बन्दै गइरहेका हुन्छन् .अन्ततः एउटा निश्चित मापदण्डका आधारमा गरिने मुल्याङ्कन वा स्तर निर्धारणको समयमा उसमा हुनुपर्ने सैद्धान्तिक उपलब्धी मात्र कमजोर नभई सीप , सामथ्र्य , ब्याबहारिक कौशलता जस्ता कुरामा समेत अपरिपक्क तथा असक्षम बनेर सुन्दर सपना देखे पनि अन्योलपुर्ण भविष्यतर्फ जीवन गति बढाइरहेको हुन्छ . यद्यपि उद्धार कक्षोन्नतिको अवधारणा उत्तीर्ण हुन लायक नै बनाउनु पर्छ भन्ने हुँदाहुँदै पनि वैयक्तिक विविधतालाई एउटै मापदण्डमा मुल्याङ्कन गरिनु पर्ने जबरजस्त पद्धतिले विवादास्पद नै बनाएको छ . ख’ल्ला र स्वतन्त्र सिकाइ प्रक्रियाबाट रूची, क्षमता, परिस्थिति आदि अनुरूप आर्जन गरेको ज्ञानानुभवको मापन गरेर त्यसैलाई उद्देश्य प्राप्तिको आधार मान्ने भए हरेकले आफ्नो रूची क्षमता अनुसारको उपलब्धी लिन सक्ने थिए होला तर हरेकका रूची र क्षमता अनुसारको उद्देश्य निर्धारण,पठन–पाठनको वातावरण सिर्जना, मार्गदर्शकको ब्यबस्थापन एवं सामग्रीको पर्याप्तता कतिको ब्यबहारिक होला झन सोचनीय विषय बनेको छ .
अर्को सन्दर्भ बालमैत्री वातावरणको पनि हो . बाल मष्तिष्क हठात वयश्क वा प्रौढका झैं परिपक्व बन्दैन र एकैचोटि धेरै सिक्न पनि सक्दैन .उसको मनोलोकबाटै रमाएर सिक्न चाहन्छ . यसर्थ बालकलाई आफुजस्तै बनाउने भए पहिले आफु नै बालकजस्तो बन्नुपर्छ . यद्यपि त्यो अभिनय मात्रै हो यथार्थ त शिक्षक र बालकको दुरी नै हो तर कदाचित मात्रै नभएर सर्वथा बालकले शिक्षकलाई आफुसरह मात्रै बुझिदिनाले ऊ निर्देशित÷नियन्त्रित नभई जिद्धिवाल समेत हुनजानाले आउँदा दिनमा आफैलाई निर्णायक ठानी उसको चेतनाले ठम्याउनै नसकेका सत र असतको अन्योलमा पर्न जान्छ साथै सबैलाई आपैंm समानको मात्रै देख्ने उसको परिपाटिले आदर÷सत्कार÷सन्मान आदि जस्ता मनव जीवनकै गहना सरहका भावहरू उसका लागि निरर्थक र अप्राप्य झैं बन्न जान्छन् जसको परिणाम उसले प्राप्त गरेका उपलब्धी पनि धन्य भन्ने वातावरण नै ह्रास हुन पुग्दछ .
विचार वा उद्देश्य जहिल्यै आदर्शमय हुन्छन् यथार्थ भने ब्यबहार र त्यसकै प्राप्ति हो . नेपालको शिक्षा विकासको सन्दर्भ मौज’दा नीति , विधि, पद्धति , उद्देश्य आदि नै आदर्शका नम“नाह? ह’न जसको प्राप्ति वा प’र्तिका लागि हरहमेसा सरोकारवालाहरू राज्य, राजनीति, शिक्षक, विद्यार्थी , अभिभावकका साथै गैर सरकारी संघ÷संस्था, राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय दातृ निकायह? समेत लागिपरेका यथेष्ट प्रमाणह? हाम्रासाम’ छन् . यस क्षेत्रमा लागिपर्नेहरूले लगानी गरेको श्रम,समय र सम्पत्तिलाई एकमुष्ट ?पमा संग्रहित गर्ने हो भने सायद त्यतिको ठुलो रासी अर्को कुनै पनि क्षेत्रमा लगानी गरेको पाइँदैन होला तर यति भएर पनि हामीले प्राप्त गरेको उपलब्धी भने गर्व गर्न लायकको पाइँदैन . यसका कारणहरूमा माथि उल्लेख गिरएका आधारहरू त हुँदै हुन् र अझ त्यस बाहेक पनि नभएका भने होइनन् .
देश काल परिस्थिति अनुकुलको शासन ब्यबस्था अर्थात राजनैतिक उपज र त्यसै उपजको रूपमा रहेको परिवेशको सामनार्थ नीति नियम तय गर्ने आधारह? नै राजनैतिक बर्चश्व कायम गरेको राज्यसत्ता हो .जुन नीति निर्माणको जिम्मेवारी वहन गर्ने थलो पनि हो . नेपालको राजनैतिक अस्थिरताका कारण नीति निर्माण गर्ने तह÷निकायको स्थायित्व नहुनुले पनि शिक्षार्जनको प्रारम्भिक बिन्दुमा रहेको तहदेखि नै सम्पुर्ण क्षेत्र÷तह प्रभावित हुन पुग्दछन् . कसैका प्रतिको हार्दिकता भनेको हृदय रसाएर मात्र ब्यक्त ह’न सक्छ . करबलले ब्यक्त गरेको हार्दिकता देखावटी मात्रै हुनजान्छ . आफ्ना र आफ्ना पुस्तौंपुस्ता सम्मका सन्ततीको जीवनदाता भनौ वा भाग्य विधाता विद्यालय नै हुन्छ भन्ने कुरामा कदापि दुविधा छैन त्यसर्थ समाज वा समुदाय आफैं आफ्नो विद्यालयप्रति जिम्मेवार हुनुपर्छ भन्ने भाव वा विचार अनुकरणीय नै हुन्छ तर जिम्मेवारी वहन गर्न सक्ने चेतनास्तर भएको समुदाय भएमात्र यो सम्भव छ अन्यथा संरक्षणको जिम्मेवारी लिए÷दिएर मात्रै न त बालकको भविश्य उज्वल बन्छ न त जिम्मेवारी बहन गर्नेको प्रतिष्ठा नै बृद्धि हुन सक्छ ,जसका कारण राज्यले राज्य कोशबाटै भरण पोषणको ब्यबस्था गरी कार्यक्षेत्र निर्धारण गरी खटाएका पेशेवार सेवक शिक्षक÷कर्मचारीहरू विद्यालयकै लागि भनेर निर्धारण गरेको अधिकांश समय निजी स्वार्थ पुर्ति वा अतिरिक्त धन्दामा अर्पिएर न्युन समय मात्र विद्यालयका लागि दिन पुग्दछन् र पनि पानी माथिगको ओभानो हुने उत्कण्ठाबाट अन’प्राणित भएकाहरू विद्यालय रेखदेखको जिम्मेवारी पाएका स्थानीय ब्यक्तित्वह?लाई समेत आफ्नो वाक चातुर्यले होस वा कुनै न कुनै वहानाले होस भ्रमित बनाएरै सही सन्तुष्ट पार्न पुग्दछन् र इन्द्रेणी सपना कोरिएका भविश्यका पाना बोकि आउने बालकको मष्तिष्क भरिदिनुको सट्टा आस्वाशन मात्रै बाँडेर प्रसिद्धिको शिखर चढ्दछन् . यही कारण बर्षेनी उपलब्धी विहीन बाल मष्तिष्कहरू विद्धता बृद्धिका श्रेणीहरू पार गर्दै आधारहीन भविश्यका उज्याला बाटाहरू खोजिरहन्छन् . त्यस्तै गरी स्थानीय स्तरमै अपनत्वको नाताबाट जिम्मेवार बन्नेह? पनि उपलब्धी मापनका आधारह? भन्दा जसिलो बन्ने भावनाबाट प्रेरित भई शैक्षिक उपलब्धी मापनको आधार र परिणामसमेतलाई प्रभावित पार्न प’ग्दछन् . जो चर्चा गर्न लायकको सन्दर्भ पनि होइन . यसो त राज्यकोशबाट भरण पोषण भएकाहरू नै भावात्मक रूपमा लागिपर्न आनाकानी गरिरहेको यस्तो परिस्थितिमा नाम धन्य मात्रै बनेर रेखदेखको श्रेय पाउनेहरूले जीविकोपार्जनका लागि खर्चिने समय÷श्रम घटाएर स्कुलकै लागि पुर्णकालीन भएर सेवा वा सहयोग गर्न ब्यबहार त सम्भव पनि छैन ।
शिक्षा प्रशासनको प्रशासनिक संरचना कक्षा कोठासम्म नै आइपुग्दछ र हरेक उपल्ला निकायबाट मातहतमा नियमन÷निगमन हुनुपर्ने पनि हो अधिकार बिकेन्द्रिकरण वा प्रतयायोजनको नामबाट प्रशासनिक संरचनाका आधारमा मातहतका निकायलाई निर्देशित र नियन्त्रित गर्ने परिपाटी हराउँदै गएको देखिन्छ . औपचारिकताबस पत्राचार गर्ने बाहेक ब्यबहारिक अनुगमनर नियन्त्रणको अभाव हुनु पनि शैक्षिक उन्नति कम हुनुको एउटा आधार हो भन्न हिच्किचाइरहनु पर्दैन .न त मन्त्रालयको ब्यबहारिक अन’गमन÷निर्देशन बिभागलाई , न त बिभागको क्षेत्रलाई ,क्षेत्रको जिल्ला, जिल्लाको श्रोत, श्रोतको विद्यालय ह’ँदै क्रमैले कक्षाकोठासम्म आइपुग्छ नै...?त्यसैले कक्षा अस्तब्यस्त छ , बालमैत्री, भयरहीत , बालकेन्द्रित पद्धतिले गर्दा विद्यालय प्रशासन कार्य तालिका निर्माण गरेर मात्रै सन्त’ष्ट , शिक्षक कक्षामागएर मात्रै सन्त’ष्ट ,माथिमाथि त झन परिपत्रमा नै सीमित हुने परिपाटीले र भन्नु परिहाले पनि अधिकार कटौति भयो वा विकेन्द्रित भन्दै सबैले जिम्मेवारी तलतिर सरेको देख्ने मात्रै प्रबृत्ति पाइन्छ ।
समग्रमा नेपालको वर्तमान शिक्षा पद्धति भित्र रहेका बिभिन्न शीर्षक सन्दर्भहरूको ब्याख्या र प्रयोग सरोकारवालाह? प्राय सबैले आफ्नै अन’क’लले गर्नाले गुणस्तरयुक्त उपलब्धी दिनानुदिन ह्रास भएर उत्पादित जनशक्ति पनि अयोग्य अर्थात कोरा बन्ने ,बिकृति÷बिसंगतिका कारण बालबालीकाहरू सत्मार्गको प्रवेशबाटै बिमुख भई उत्दण्ड बन्ने , आदर सन्मान, शिष्टतार शिष्टाचारको अभाव कै बीच बिकृत र प्रतिशोधात्मक बन्ने गरेको रहस्यलाई बुझी समयमै सही विकल्पको छनौट गर्न सकिएन भने भावी भविश्का भोक्ता वा सम्बाहक ह? नै अभिशाप बनेर झन भयावह स्थिति उत्पन्न नहोला भन्न सकिंदैन ।
यो सन्दर्भ सामुदायिक विद्यालयको हकमा मात्रै हो . संस्थागत विद्यालयको सन्दर्भमा हेर्ने हो भने ब्यबहारिक मापदण्डका आधारमा नियमन÷निगमन ह’ने गरे पनि केही अपवादलाइई छाडेर हेर्ने हो भने प्राय किताबी र परिक्षाम’खी ?पमै भए पनि उद्देश्यहरू प्राप्त भएका पाइन्छन् .यद्यपि समग्र शैक्षिक उपलब्धीको मापन एकैसाथ ह’ने हुँदा सामुदायिक विद्यालयको न्युनतालाई समेत संस्थागत विद्यालयको उच्चतासङ्ग समायोजन गरिने हुँदा केही भिन्न रहश्य पनि उत्घाटित हुने तथ्यलाई विर्सन मिल्दैन ।
ज्ञानार्जनको पहिलो थलो घरपरिवार र प्रथम गुआमा÷अग्रज नै भए पनि चेतनाको शुरूआत त गर्भावस्थादेखि नै हुने हुँदा शास्त्रीय मत अनुसार वा उही चिन्तनका आधारमा मात्रै टीकाटिप्पणी गरिरहनु मात्रै युगसापेक्ष नहोला तथापि सिक्ने सिकाउने कुराको इतिहास मानव जीवनको शुरूआत सङ्गै भएको तथ्यभन्दा बिमुख पर्न नसकिने अनुभव वा अध्ययनका धेरै आधारहरू रहेका छन् . त्यो सबैको नालीबेली भन्दा पनि हामी हाम्रै परिवेशको शैक्षिक नीति र यसबाट उत्पन्न उन्नति÷प्रगति , खति, नियति आदिका बारेमा आफ्ना अनुवको आदान प्रदानकै सेरोफेरोमा केन्द्रित रहनु यस लेखको अभिष्ठा पनि हो . जहाँ एतिहासिक परिवेशको उहापोहभन्दा बर्तमानको अनुभुतिजन्य यथार्थको प्रस्तुति दिइएको छ .
शिक्षा दोहोरो प्रक्रिया हो अर्थात लिने र दिनेबाटै पुरा हुने . जसका लागि निम्नानुसारका तत्वहरूको महत्वपूर्ण भूमिका रहेको ह’न्छ .
क).शिक्षक, ख).विद्यार्थीवा चेला, ग).विषय, घ). विधा, ङ).पाठ्यक्रम, च). पाठ्बस्तु, छ). सामग्री, ज). अभिभावक, झ).सामाजिक परिवेश, ञ).पारिवारिक परिवेश, ट). चेतनाको स्तर, ठ). सिकारूको प्रकृति, ड). समकालीन समाज, ढ). अन्तराष्ट्रिय परिवेश, ण). प्रविधिको पहुँच आदि .
उल्लेखित दर्जनौ सन्दर्भहरूले शिक्षण सिकाई , उद्देश्य प्राप्ति जस्ता कुरालाई प्रत्यक्ष प्रभाव पारेको ह’न्छ ।.शिक्षा वा ज्ञानार्जन निरन्तर चलिरहने प्रक्रिया भएकाले पुर्व उल्लेखित तत्वहरूको भुमिका पनि सँधै एकनास भने हुँदैन ।. नेपालको शिक्षा वा शिक्षा विकासको सन्दर्भलाई हेर्ने हो भने पनि परिपाटी र उद्देश्य प्राप्तिका केही यस्ता रहस्यहरू देखा पर्दछन् जसलाई सायद अन्य मुलुकसङ्ग दाँज्न असम्भव प्राय हुनजान्छ । यसो त नेपालको शिक्षा विकासको ऐतिहासिक पृष्ठभूमिलाई मनन मात्रै गरेर वर्तमान मै केन्द्रित रही नियाल्ने हो भने विद्यालय स्तरको शिक्षाका केही तात्विक रहस्यहरू निम्नानुसार खोतल्न सकिन्छ ।
संस्थागत रूपमा सञ्चालित स्कुल र उनीहरू उपलब्धीको पाटोलाई थाती राखौ , गुकुल शिक्ष पद्धति नगन्य नै छ , मठ,मन्दिरबाट दिइने छिटफुट परिपाटीलाई संस्थागतकै सेरोफेरोमा राखेर सामुदायिक विद्यालयको हालसम्म कायम रहेको विद्यालय तहको शिक्षालाई आँकलन गर्न खोजिएकोसम्म हो यस लेखमा . मुलतः नेपालको विद्यालय तहको शिक्षा र त्यसको उपलब्धी÷कमजोरीका बारेमा जे जति सामग्री प्रकाशित भएका छन् प्राय सबैका सर्जकहरूप्रत्यक्ष÷परोक्ष शिक्षण पेशासङ्ग सम्बन्ध भएका वा सरोकार रहेकाहरू नै पाइन्छ जसका कारण कमजोरी जतिको कारण शिक्षकनै प्रायः हुने र उपलब्धी जतिको श्रेय चाहिं अमुक विधातालाई नै दिने तर विद्यमान प्रक्रिया र पद्धतिका बारेमा भने सतही बिश्लेषण गरेर मौन नै रहने अनि नीति निर्माताको पारखको प्रशंसा मात्रै गर्न लागिपर्ने पद्धतिका प्रतिको बेमेल भएका सवालहरू पनि नभएका होइनन् । यद्यपि भनिएको उपलब्धीको गुणात्मकता र कमजोरीका कारणप्रति बस्तुनिष्ठ विश्लेषण कतिको भएको छ त्यो सोचनीय नै छ ।
मुलतः वर्तमान अवस्थाको नेपालको विद्यालय तहको शिक्षामा उद्देश्य प्राप्तिको अचुक उपाय भनेर पटकपटक उच्चारण गरिइरहेका केही सवालहरू र त्यसको अन्तर सम्बन्धले पार्न सक्ने प्रभावका बारेमा चर्चा हुनु पनि आवश्यक नै ठानिएला । प्रायः उद्देश्य र सो हासिल गर्ने प्रक्रिया वा पद्धति नै उपलब्धीको वा कमजोरीको कारण ह’न् भन्ने क’रामा मतैक्यता होला वा नहोला तर प्रस्त’तिको धृष्टता भने यहाँ गरिएको छ ।
शिक्षाका उद्देश्यह?को निर्धारण भन्न’ नै समग्रमा राष्ट्रका उद्देश्यह? नै हुन जनशक्ति निर्माणका लागि राखिने । यसर्थ शिक्षाका उद्देश्यहरू राष्ट्रिय रूपमा नै निर्धारण गरिन्छन् । स्वभावैले राष्ट्रको राजनीतिक, सामाजिक,सांस्कृतिक,आर्थिक ऐतिहासिक परिवेश , चेतनाको स्तर , उमेर समूह र मनोविज्ञान , समकालीन राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय परिवेश , राष्ट्रको आवस्यकता , विज्ञान र प्रविधिको विकास आदि समेतलाई आधार मानेर उद्देश्य निर्धारण हुन्छन् र हुनुपर्छ पनि तर राज्यभित्रको उल्लेखित विविधता भित्रको हरेक अनेकतालाई आत्मसात गर्न त प्रायः असम्भव नै हुन्छ । यसर्थ उक्त विविधता र अनेकता भित्रको समग्रतालाई ख्याल गरी औसत मापदण्ड तैयार हुनेगर्छ पनि र त्यसरी भैदिए मात्रै पनि हाल देखा परेको गुणस्तरको गुणात्म वा संख्यात्मक अवस्थामा केही सुधार त अवस्य नै हुने पनि थियो होला तर उल्लेखित हरेक सन्दर्भहरूको समुचित विश्लेषण हुनुभन्दा पनि विश्लेषणका अधिकांश आधारहरू सुगम एवं सम्पन्न परिवेश तथा परिवारबाट छनौट हुुनुले दुर्गम तथा विपन्न क्षेत्रको सन्दर्भमा शिक्षाको गुणात्मक उत्पादन हुन नसक्नुको एउटा तथ्य भुल्नै नसकिने नै बनेको छ । जनघनत्व , विद्यार्थी चाप , विद्यालयको अवस्थिति आदिको आधार मानेर गरिएको सर्बेक्षण वा विश्लेषण प्रक्रियागत वा नियमसम्मत त ठहरिएला नै तर भौगोलिक बनावट , विकटता र विविधतालाई आधार मान्ने हो भने उक्त सर्बेक्षण विश्लेषण ब्यबहारिक भन्न सकिंदैन . यसर्थ उद्देश्य निर्धारणमा यतातर्फ ध्यान नजाने हो भने केहीका लागि उपल्लो कोटीकै भनिए पनि अधिकांशका लागि प्रचलित शिक्षा कोरा नै हुनजान्छ . यसका अलावा बरू शिक्षाका किसिम नै विविध बनाएर सोही अनुरूप उद्देश्य छनौट हुनु उपयुक्त हुनजान्छ । ठाउँ ,परिवेश, श्रोत, साधन, स्तर ,रूची आदि अनुसारको शिक्षा र त्यसका उद्देश्यहरू हुनुपर्छ .अन्यथा काठमाण्डौको मुटुमा रहेको विद्यालयमा र कर्णलीको दुर्गम भेकमा रहेको विद्यालयमा उही कक्षामा पढ्ने विद्यार्थीले हासिल गर्ने समान उद्देश्य रहँदासम्म समान सफलताको कल्पनासम्म गर्न सकिंदैन . उही कक्षामा नाम्चे बजारमा सिकाइने ब्याबसायिक शिक्षा र नेपालगञ्जको विद्यालयमा सिकाइने ब्याबसायिक शिक्षा अनि त्यसका शिक्षण विधि÷पद्धति र उपलब्धी उही प्रकारमा खोज्न लाग्दा हाम्रो कुन दुर्गति हुने हो आँकलन गर्न त्यति गाह्रो पनि पर्दैन ।
एकातिर उद्देश्य छनौट एवं उपलब्धी मापनमा सिद्धान्त र ब्यबहारगत विभेदको तराजु यस्तो असन्तुलित अवस्थामा विद्यमान छ भने अर्कातिर बालमैत्री, भयरहीत, बाल केन्द्रित आदि जस्ता विधि र पद्धति पनि सर्बथा साधक÷सहयोगी मात्र बनेका छैनन् अझ उद्धार कक्षोन्नति भन्ने पदावलीको त झन अर्थ नै या त अन्योलप“र्ण या त अपभ्रंश भएर केवल प्रमाण पत्र प्रदर्शनको अड्डा झैं बनाएर विद्यालय र गुरूजनको मर्यादा माथि समेत कुठाराघात गरिएको छ भन्दा पनि उस्तो आपत्ति हुन्छ जस्तो लाग्दैन पनि . जसको परिणाम प्राय शहरी क्षेत्रमा टड्कारो रूपमा देख्न समेत पाइन्छ ।
हरेक क’राको सीमा र मर्यादा ह’न्छ नै र त्यसमा रहन’ वा पालना गनर्’ परम कर्तब्य पनि हुन्छ . सन्दर्भ लिऊँ ‘भय रहीत शिक्षा’. जसको आसय निशंकोच र निर्भयता पूर्वक सिकारूले सिक्ने वातावरण भएको अवस्था बुझ्नु पर्दछ अर्थात त्रासमुक्त र आस युक्त वातावरणमा सिक्ने अवस्थाको सिर्जना गरिने भनेकै भयरहीत वातावरण त होला नै तर परिस्थितिजन्य विकृतिह? हाबी भैदिनाले त्यसमा पनि मुलतः राजनैतिक दलगत स्वार्थका लागि विद्यार्थी बर्ग चाहे बालक नै किन नहोस् त्यसको प्रयोग हतियार कै रूपमा भैदिनाले सिकाउने प्रति श्रद्धा तथा सिक्ने विषय प्रीत चासो बढ्नुको सट्टा प्रतिवाद र बेइमानी बढेको छ . शिक्षा आर्जनको वैद्धिक पर्म्परा भनौ वा गुरूकुल पद्धति जे होस् सिकारूको सिकाइप्रतिको तन्मयताका लागि भनौ वा गुरूप्रतिको श्रद्धा भावका लागि सँधै सिकारूको सिकाउने प्रति श्रद्धा सम्मान हुन्थ्यो अनि उसबाट नियन्त्रित भएर नै म सिक्न सक्छु भन्ने भावनाको विकासले भययुक्त होइन श्रद्धायुक्त परिस्थितिको सिर्जना गरेको हुन्थ्यो ,तर वर्तमानमा आइपुग्दा भयरहीत पदावलीको प्रयोगमा बारम्बार पुनरूक्ती भैरहनु, यसैबाट प्रशिक्षित गराइरहन’ले सिकाउनेबाट नियन्त्रित वा निर्देशित भएर सिक्नुको सट्टा स्वतन्त्रताका नाममा अनियन्त्रित भएर उत्दण्डताको उदय र विकास तिब्र गतिमा हुन पुगेको छ . जसको परिणाम स्वरूप शिक्षकले शिक्षार्थीलाई नियन्त्रण निर्देशन गर्न नसकेर उपलब्धी शुन्यतातिर धकेलिन पुग्दछ ।
सिकारूले रूची र क्षमता अनुसार सिक्छ .करबलको सिकाइप्रति रूची जागृत हुँदैन जसको परिणाम ढिलो सिक्छ र चाँडै बिर्सन्छ . यसर्थ आफ्नै रूची अनुसारको सिकाइका लागि भनेर विद्यार्थी (बाल) केन्द्रित विधि अवलम्बन गरिएको हो र यस प्रतिको क’नै आपत्ति पनि यस लेखकको होइन तर एउटै कक्षाका सयौं विद्यार्थीको रूची र क्षमता एउटै , उस्तै वा एकनास त हुँदैन अर्थात ह’न सम्भव पनि छैन साथै उनीहरूलाई भिन्नभिन्न रूपमा सिकाउन पनि सकिन्न .। त्यस अवस्थामा अनिवार्य विधि तय नगर्ने हो भने उपलब्धी कति हासिल हुन्छ सोचनीय विषय हुन्छ . यो अवस्थामा विद्यार्थी केन्द्रित शिक्षण विधिको सीमा ,सीप र सामथ्र्य निक्र्योल गर्न म’स्किल छ किनकी हरेकका रूची अन’सारको वातावरण हामो देशको परिस्थितिले थेग्दैन वा हाम्रो औकातले धान्न पनि सक्दैन .यदि त्यसो ह’ने हो भने अर्थात बाल केन्द्रित विधि धान्न नसक्ने हो भने या त ख’ल्ला शिक्षको नीति अपनाउन’ प¥यो या त छान्ने आधार र औकातको बृद्धि हुनु प¥यो . एउटै अवधि भित्र एउटै समुहले उस्तै उही उद्देश्य हासिल गर्ने हो भने नीति ,विधि जबरजस्त एवं कठोर साथै एकरूपी खालको नै हुनुपर्छ , ठाउँ परिवेशको भिन्नतालाई छाडेर . यसर्थ भिन्न परिवेशमा भिन्न विधि वा पद्धति पनि हुन सक्छ ।
नीति , विधि, पद्धति , प्रक्रिया ,लगानी ,सहभागिता तथा प्रयत्न आदि समेतको समष्टि प्रयोग नै उद्देश्य प्राप्तिका लागि गरिने साधना हो र यसका लागि जिज्ञासा पनि उत्तिकै हुनुपर्दछ साथै उपलब्धी आँकलनका लागि मापनको निश्चित आधार पनि हुनुपर्दछ . यसमा समष्टि प्रयोगको न्युनतम उपलब्धीको सीमाङकन पनि ह’न’पर्छ . एउटा कक्षामा हासिल हुने न्युनतम उपलब्धी नै हासिल नभई माथिल्ले कक्षामा पुगेका सिकारू विद्यार्थीहरूमा त्यस कक्षाका पाठ्यविषय बुझ्न सक्ने न्युनतम आधारहरू समेत तय भैसकेका नहुनाले अबको उद्देश्य प्राप्त हुन सक्दैन तर उद्धार कक्षोन्नतिको अवधारणाको आदर्श तः अवस्य नै सम्मान गर्न लायक होला तर ब्यबहार तः त्यहाँका उद्देश्हरू प्राप्त हुन सक्दैनन् बरू बर्षेनी विद्यार्थीले हासिल गनें उद्देश्यहरू कमजोर बन्दै जान्छन् .अर्थात बर्षेनी उसका उपलब्धीहरू ऋणात्मक बन्दै गइरहेका हुन्छन् .अन्ततः एउटा निश्चित मापदण्डका आधारमा गरिने मुल्याङ्कन वा स्तर निर्धारणको समयमा उसमा हुनुपर्ने सैद्धान्तिक उपलब्धी मात्र कमजोर नभई सीप , सामथ्र्य , ब्याबहारिक कौशलता जस्ता कुरामा समेत अपरिपक्क तथा असक्षम बनेर सुन्दर सपना देखे पनि अन्योलपुर्ण भविष्यतर्फ जीवन गति बढाइरहेको हुन्छ . यद्यपि उद्धार कक्षोन्नतिको अवधारणा उत्तीर्ण हुन लायक नै बनाउनु पर्छ भन्ने हुँदाहुँदै पनि वैयक्तिक विविधतालाई एउटै मापदण्डमा मुल्याङ्कन गरिनु पर्ने जबरजस्त पद्धतिले विवादास्पद नै बनाएको छ . ख’ल्ला र स्वतन्त्र सिकाइ प्रक्रियाबाट रूची, क्षमता, परिस्थिति आदि अनुरूप आर्जन गरेको ज्ञानानुभवको मापन गरेर त्यसैलाई उद्देश्य प्राप्तिको आधार मान्ने भए हरेकले आफ्नो रूची क्षमता अनुसारको उपलब्धी लिन सक्ने थिए होला तर हरेकका रूची र क्षमता अनुसारको उद्देश्य निर्धारण,पठन–पाठनको वातावरण सिर्जना, मार्गदर्शकको ब्यबस्थापन एवं सामग्रीको पर्याप्तता कतिको ब्यबहारिक होला झन सोचनीय विषय बनेको छ .
अर्को सन्दर्भ बालमैत्री वातावरणको पनि हो . बाल मष्तिष्क हठात वयश्क वा प्रौढका झैं परिपक्व बन्दैन र एकैचोटि धेरै सिक्न पनि सक्दैन .उसको मनोलोकबाटै रमाएर सिक्न चाहन्छ . यसर्थ बालकलाई आफुजस्तै बनाउने भए पहिले आफु नै बालकजस्तो बन्नुपर्छ . यद्यपि त्यो अभिनय मात्रै हो यथार्थ त शिक्षक र बालकको दुरी नै हो तर कदाचित मात्रै नभएर सर्वथा बालकले शिक्षकलाई आफुसरह मात्रै बुझिदिनाले ऊ निर्देशित÷नियन्त्रित नभई जिद्धिवाल समेत हुनजानाले आउँदा दिनमा आफैलाई निर्णायक ठानी उसको चेतनाले ठम्याउनै नसकेका सत र असतको अन्योलमा पर्न जान्छ साथै सबैलाई आपैंm समानको मात्रै देख्ने उसको परिपाटिले आदर÷सत्कार÷सन्मान आदि जस्ता मनव जीवनकै गहना सरहका भावहरू उसका लागि निरर्थक र अप्राप्य झैं बन्न जान्छन् जसको परिणाम उसले प्राप्त गरेका उपलब्धी पनि धन्य भन्ने वातावरण नै ह्रास हुन पुग्दछ .
विचार वा उद्देश्य जहिल्यै आदर्शमय हुन्छन् यथार्थ भने ब्यबहार र त्यसकै प्राप्ति हो . नेपालको शिक्षा विकासको सन्दर्भ मौज’दा नीति , विधि, पद्धति , उद्देश्य आदि नै आदर्शका नम“नाह? ह’न जसको प्राप्ति वा प’र्तिका लागि हरहमेसा सरोकारवालाहरू राज्य, राजनीति, शिक्षक, विद्यार्थी , अभिभावकका साथै गैर सरकारी संघ÷संस्था, राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय दातृ निकायह? समेत लागिपरेका यथेष्ट प्रमाणह? हाम्रासाम’ छन् . यस क्षेत्रमा लागिपर्नेहरूले लगानी गरेको श्रम,समय र सम्पत्तिलाई एकमुष्ट ?पमा संग्रहित गर्ने हो भने सायद त्यतिको ठुलो रासी अर्को कुनै पनि क्षेत्रमा लगानी गरेको पाइँदैन होला तर यति भएर पनि हामीले प्राप्त गरेको उपलब्धी भने गर्व गर्न लायकको पाइँदैन . यसका कारणहरूमा माथि उल्लेख गिरएका आधारहरू त हुँदै हुन् र अझ त्यस बाहेक पनि नभएका भने होइनन् .
देश काल परिस्थिति अनुकुलको शासन ब्यबस्था अर्थात राजनैतिक उपज र त्यसै उपजको रूपमा रहेको परिवेशको सामनार्थ नीति नियम तय गर्ने आधारह? नै राजनैतिक बर्चश्व कायम गरेको राज्यसत्ता हो .जुन नीति निर्माणको जिम्मेवारी वहन गर्ने थलो पनि हो . नेपालको राजनैतिक अस्थिरताका कारण नीति निर्माण गर्ने तह÷निकायको स्थायित्व नहुनुले पनि शिक्षार्जनको प्रारम्भिक बिन्दुमा रहेको तहदेखि नै सम्पुर्ण क्षेत्र÷तह प्रभावित हुन पुग्दछन् . कसैका प्रतिको हार्दिकता भनेको हृदय रसाएर मात्र ब्यक्त ह’न सक्छ . करबलले ब्यक्त गरेको हार्दिकता देखावटी मात्रै हुनजान्छ . आफ्ना र आफ्ना पुस्तौंपुस्ता सम्मका सन्ततीको जीवनदाता भनौ वा भाग्य विधाता विद्यालय नै हुन्छ भन्ने कुरामा कदापि दुविधा छैन त्यसर्थ समाज वा समुदाय आफैं आफ्नो विद्यालयप्रति जिम्मेवार हुनुपर्छ भन्ने भाव वा विचार अनुकरणीय नै हुन्छ तर जिम्मेवारी वहन गर्न सक्ने चेतनास्तर भएको समुदाय भएमात्र यो सम्भव छ अन्यथा संरक्षणको जिम्मेवारी लिए÷दिएर मात्रै न त बालकको भविश्य उज्वल बन्छ न त जिम्मेवारी बहन गर्नेको प्रतिष्ठा नै बृद्धि हुन सक्छ ,जसका कारण राज्यले राज्य कोशबाटै भरण पोषणको ब्यबस्था गरी कार्यक्षेत्र निर्धारण गरी खटाएका पेशेवार सेवक शिक्षक÷कर्मचारीहरू विद्यालयकै लागि भनेर निर्धारण गरेको अधिकांश समय निजी स्वार्थ पुर्ति वा अतिरिक्त धन्दामा अर्पिएर न्युन समय मात्र विद्यालयका लागि दिन पुग्दछन् र पनि पानी माथिगको ओभानो हुने उत्कण्ठाबाट अन’प्राणित भएकाहरू विद्यालय रेखदेखको जिम्मेवारी पाएका स्थानीय ब्यक्तित्वह?लाई समेत आफ्नो वाक चातुर्यले होस वा कुनै न कुनै वहानाले होस भ्रमित बनाएरै सही सन्तुष्ट पार्न पुग्दछन् र इन्द्रेणी सपना कोरिएका भविश्यका पाना बोकि आउने बालकको मष्तिष्क भरिदिनुको सट्टा आस्वाशन मात्रै बाँडेर प्रसिद्धिको शिखर चढ्दछन् . यही कारण बर्षेनी उपलब्धी विहीन बाल मष्तिष्कहरू विद्धता बृद्धिका श्रेणीहरू पार गर्दै आधारहीन भविश्यका उज्याला बाटाहरू खोजिरहन्छन् . त्यस्तै गरी स्थानीय स्तरमै अपनत्वको नाताबाट जिम्मेवार बन्नेह? पनि उपलब्धी मापनका आधारह? भन्दा जसिलो बन्ने भावनाबाट प्रेरित भई शैक्षिक उपलब्धी मापनको आधार र परिणामसमेतलाई प्रभावित पार्न प’ग्दछन् . जो चर्चा गर्न लायकको सन्दर्भ पनि होइन . यसो त राज्यकोशबाट भरण पोषण भएकाहरू नै भावात्मक रूपमा लागिपर्न आनाकानी गरिरहेको यस्तो परिस्थितिमा नाम धन्य मात्रै बनेर रेखदेखको श्रेय पाउनेहरूले जीविकोपार्जनका लागि खर्चिने समय÷श्रम घटाएर स्कुलकै लागि पुर्णकालीन भएर सेवा वा सहयोग गर्न ब्यबहार त सम्भव पनि छैन ।
शिक्षा प्रशासनको प्रशासनिक संरचना कक्षा कोठासम्म नै आइपुग्दछ र हरेक उपल्ला निकायबाट मातहतमा नियमन÷निगमन हुनुपर्ने पनि हो अधिकार बिकेन्द्रिकरण वा प्रतयायोजनको नामबाट प्रशासनिक संरचनाका आधारमा मातहतका निकायलाई निर्देशित र नियन्त्रित गर्ने परिपाटी हराउँदै गएको देखिन्छ . औपचारिकताबस पत्राचार गर्ने बाहेक ब्यबहारिक अनुगमनर नियन्त्रणको अभाव हुनु पनि शैक्षिक उन्नति कम हुनुको एउटा आधार हो भन्न हिच्किचाइरहनु पर्दैन .न त मन्त्रालयको ब्यबहारिक अन’गमन÷निर्देशन बिभागलाई , न त बिभागको क्षेत्रलाई ,क्षेत्रको जिल्ला, जिल्लाको श्रोत, श्रोतको विद्यालय ह’ँदै क्रमैले कक्षाकोठासम्म आइपुग्छ नै...?त्यसैले कक्षा अस्तब्यस्त छ , बालमैत्री, भयरहीत , बालकेन्द्रित पद्धतिले गर्दा विद्यालय प्रशासन कार्य तालिका निर्माण गरेर मात्रै सन्त’ष्ट , शिक्षक कक्षामागएर मात्रै सन्त’ष्ट ,माथिमाथि त झन परिपत्रमा नै सीमित हुने परिपाटीले र भन्नु परिहाले पनि अधिकार कटौति भयो वा विकेन्द्रित भन्दै सबैले जिम्मेवारी तलतिर सरेको देख्ने मात्रै प्रबृत्ति पाइन्छ ।
समग्रमा नेपालको वर्तमान शिक्षा पद्धति भित्र रहेका बिभिन्न शीर्षक सन्दर्भहरूको ब्याख्या र प्रयोग सरोकारवालाह? प्राय सबैले आफ्नै अन’क’लले गर्नाले गुणस्तरयुक्त उपलब्धी दिनानुदिन ह्रास भएर उत्पादित जनशक्ति पनि अयोग्य अर्थात कोरा बन्ने ,बिकृति÷बिसंगतिका कारण बालबालीकाहरू सत्मार्गको प्रवेशबाटै बिमुख भई उत्दण्ड बन्ने , आदर सन्मान, शिष्टतार शिष्टाचारको अभाव कै बीच बिकृत र प्रतिशोधात्मक बन्ने गरेको रहस्यलाई बुझी समयमै सही विकल्पको छनौट गर्न सकिएन भने भावी भविश्का भोक्ता वा सम्बाहक ह? नै अभिशाप बनेर झन भयावह स्थिति उत्पन्न नहोला भन्न सकिंदैन ।
यो सन्दर्भ सामुदायिक विद्यालयको हकमा मात्रै हो . संस्थागत विद्यालयको सन्दर्भमा हेर्ने हो भने ब्यबहारिक मापदण्डका आधारमा नियमन÷निगमन ह’ने गरे पनि केही अपवादलाइई छाडेर हेर्ने हो भने प्राय किताबी र परिक्षाम’खी ?पमै भए पनि उद्देश्यहरू प्राप्त भएका पाइन्छन् .यद्यपि समग्र शैक्षिक उपलब्धीको मापन एकैसाथ ह’ने हुँदा सामुदायिक विद्यालयको न्युनतालाई समेत संस्थागत विद्यालयको उच्चतासङ्ग समायोजन गरिने हुँदा केही भिन्न रहश्य पनि उत्घाटित हुने तथ्यलाई विर्सन मिल्दैन ।
No comments:
Post a Comment